Hi ka cahram ah cun politics (patriotism) thu ka rawn rel ding. Kan miphun in ziangtin hmailamah ke kan kar vivo ding ti mi ruahnak pawl an tel. Tui hnu kum 10-20 kar lakah ziang kan cang ding? Can na neih thei asilen Chinworld ih ka ca ngan mi pahnih kha na rak siar hrih lo ah cun zangfahnak ten in rak siar suah sak hram aw. Cu tawkih ka cahram thawi pehpar aw in hi cahram hi ka rawn ngan sal a si.
Kan chin state zoh tikah tui ni ah lungrualnak le pumkhatnak ṭha hmuh a har zet. Ziangruangah ti asilen kan ram ukawknak ṭhat lo ruangah, kan ṭawng pengtete a tam tuk ruangah le kan farah nak ruangah ti lo len a phunphun a lehnak kan ngan thei ko ding. Cutin, a tu ah kan Chin state kulh sungih a um mi miphun pawl cu Falam Chin, Hakha Chin, Tedim Chin, Cho Chin, Mara chin, Matu Chin, Khami tvk a phunphun in kan ko aw ṭheu. Cuti kan kawhawk tikah kan mah le mah kan ṭhenṭhek hla aw deuhdeuh ih mi hrek khat tla cu sa le ral vekih a zoh aw khal an um.
Ni nikhat khatah cun kan ram pi khal hi Pathian in zalennak ziangti kawng zawng tal in maw si in pe ding ti hi kei cun ka ruahsan. Cutin, zalennak co ta sela ziangtin kan um ding?. Kan chin state cu kan sat darh aw thluh pang kem?. Thuneihnak cuh in hrin khat le hrin khat kan do aw ciam co kem?. Ziang ṭawng bik hi si Chin state ah kan hmang ding?. Ziang tin kan chin state a feh ding?. Duhthusam le khawruahnak kan nei cio ko ding ka zum. Cubetah, kan nih pawl teh hi ziang tin kan ko aw ding?. Lai ti in maw, Falam ti in maw , Falam Chin ti in maw lolen Chin ti in ? Cuti kan kawhawk tikah kan chin unau dang pawl teh kan lakah an tlang leng thei pei maw?.. Hi thusuhnak dangdang pawl hi a kum tel ka ruah hnu ah kan miphun hmakhaw thlirnak hrangih ṭhathnemnak a neih thei hram ruahsannak thawn ka rawn thai suak a si.
Tui ni kan miphun ṭhansoh dan ka zoh le kilkip ih si ka bih tikah Pathian hnenah lungawi thu ka sim ṭheu. A liamcia mi kum 10 hrawng ka vawn thlir kir sal ih, cumi thawi ṭhim cun tui ni ih kan dinhmun cu a sang tuk zo. Zir le thiamnak, thu le hla, nuntu khawsaknak, len le neihnun lam khalah nasa zet in kan ṭhang kan ti thei. A tui kan dinhmun ah tla cun kan ramsung ih si khalin leitlun ram pumpi internet in siseh, phone in siseh awlsam ten kan be pawp aw lawng si loin thuthar le thil thleng a phunphun kan hmu ban. Cumi cun kan miphun hrangah ṭhathnemnak tampi a rawn thlen rualrual in siatnak khal tampi a rawn phur tel ve. Santiluan ti ih tlangcabawm ih mi ziangmaw zatin an rak ngan zo vekin, tik cu le can a her aw rero mi lakah kan tlang leng ve rero. Kan miphun khal cumi can a her dang lam aw rero mi cun kil kipah in hran ih leitlun khua zakip ah kan thleng ve thluh thlang. Mifim le mithiam khal a ni ni in kan pung ve deuhdeuh ih lungawinak ngaingai a si. Tik cu le can ti mi hi kan nih ih tuah theih thil a si lo, nan cui can sunglawi cu man nei zetin kan hmang thei a si. Ziang ruangah tlawng kan kai ? A tawi zawng in kan let asilen, ca thiam ih mah le mah todelhawk le neihnun kan duh. Culawng hman siloin, mi ih hmaizah le upat, khua le ram hrangah riantu ṭha si kan duh ruangah a si. Culo khal a sannak tampi kan thu lak dan ih zir in a um thei.
Asinan, riahsiat za asi mi pakhat ih ka hmuh mi cu kan miphun sinak ah a buzuih (fate zawngin) kan ṭhang mi hi a si. Atu ih kan dihmun zoh cun a ṭum suk zawng in miphun duhdawtnakah kan ṭhang a si. Kan chin state ah Chin Radio aw suah a cozah in inrak pe ih cu le kan ṭawngte rori in tui nitiang ah Radio thuthan ngai ding kan nei. Pathian thlawsuah tumpi a si. Nan, cu cingcun tu ah kan identity (sinak) thu ah Lai, Falam le Falam Chin, Chin ti mi thu ah lungrualnak ngaingai nei thei lo in pawlhcawk aw rere in kan hmang. Cumi cun dinhmun hnget lo ah in ret lawng siloin laiking vek fang “ leh lam ah awr dum suah ih leh lamah awr rang suah” vek fangah in thlen. Cui sin mi tamsawn in kan uar mi te “Falam” ti mi cu kan identity dingah kan ruat ih kohhran le society tam takin kan hmingah kan hmang. Cun, kan kawhawknak khalah “ kei cu falam mi ka si” lolen “ kei cu laimi ka si” ti ah kan ko aw aw. A tu’i kan dinhmun fangah cun a sual tum tuk lem lo tla a si men thei. Asinan, History (thuanthu) lamah cun Chin ti ah ngankhum kan rak si. Hi a hnuai ih ta pawl hi uluk takin in vawn siar suahsak hram aw:
1. Lai: Lai ti mi hi kan kawhawknak tam bikih kan rak hman ṭheu mi a si ih a mawi khal a mawi. Cun, Lai kan hawn ti leveten kan khansa (feeling) thei a si. Asinan, ka rel zo vekin Lai ti mi cu kan co ngah nawn lo abang. Ziangtin?… Lai ti mi cu kan unau Hakha pawl ih ta vek tlukah a cang. An nih cun an kawhawknakah Hakha an ti aw dah lo, an tam ah an malah “ Lai ” ti mi hlir an hmang. Cun, an vanṭhatnak a si ti ih ka hmuh bet mi cu Mizoram state sungah khin “ Lai district” ti mi an nei. Khi tawkih an neih mi cu Hakha ṭawng khi a si. Tawng dangin ka rel a silen “lai ṭawng” an hmang. Nang le kei in Lai kan ti aw asilen Hakha ṭawng khi lai ṭawng ti ih ruah a si sawn. Mizo, Khami, Mara tvk.. lam pawl cun Hakha ṭawng kan ti mi khi Lai ṭawng an ti. Nan, nang le kei ih kan hman mi hi Falam ṭawng ti ah an ti. Ziangtluk khalin Lai ti mi hi tâ bangin neih tum khal ningla unau (Hakha) thazang pe fang kan si. An nih cun an pawlhcawk ve lo “ Laipa/ Lainu bak ka si” ti ah an ti aw. Cumi cu an sinak ngaingai ih an kaihhnget mi khal a si fawn.
2. Falam: Kum tawkfang ih si khan Falam ti hi kan sinak (identity) phunah mi tampi in kan lalut. Kan mah sungah tla cun Falam kan vawn ti levete hin thazang tlung le hlum hlunhlo ah kan ruat aw aw. Cun, ngai khal a rem ih sal khal a nuam zet fawn. Falam khua( kan khawpi pakhat) a simi cu kan miphun hmin ah can ter tum in thih ṭan in kan ṭang a si phawt hi maw!. Thu saupi ruat mu ma lo in can ter kan tum a si ah cun kan can ter ngaingai thei men. Asinan, a rahsuah (result) cu kan miphun hrangah a ropi tuk lo men ding!. Ziangtin?- Falam kan ti awk levete cun kan Unau Tedim, Hakha le unau dang pawl hin mikhual le midang zoh in in zoh hleiah kan lakih tlanlen le ngam takih um hi an harsat zet ding. Cuti kan ti aw vivo a silen, a buzuih(fate) zawng in kan ṭhang dingih kan hmai lam kum 20 hrawngah cun kan ṭawng a ngainatu le a duhdawttu cu kan mah sung lawngah kan cang ding. Kan mah sung hman ah kan ṭawng le phunhnam zahpi tu kan karh sinsin ding. Mi hrek khat phei cu kan unau phun le hnam ah in beu san ding. Unity in Diversity ti mi lam sinawn lo in, Destruction in unity ti mi lamah kan feh thuk sinsin ding. Cu mi in a hrinsuah vivo ding mi cu a tu khal ih kan tawn rero mi- kan peng sungih miphun pêng pakhat hnu pakhat mahte in kan hlawm khawm aw hlet hlo kei ih cutin mi maltete ah kan ṭhekdarh aw thluh ding. Sumpai nei deuh le boruak hai thei deuh pawl in mai milai neih vivo kan tum ding ih cutin kan miphun cu sawmdawltu nei lo Pitar vekin a awngrawp (cau rau) ding. Culawng hman duhtawk lo in, a khua khua in dîn kan tum leh ciam co ding. Zawi khua cak deuh, zawi khua lar deuh ti le kan khua khal kan te ce lo ti si awm ang takin kan aukio ciam co ding. Cumi cun, kan miphun dingsuak le dam ding cu Malaria PF vekin kan thluakah in luh hnawh dingih caurau ko in in nuai siat ding. Kan tuam hlawmawk thiam lo vivo asilen duh lo le paih lo cing in kan cem ruairo lan ta ding a si cu. Cuvekin, kan miphun cu leitlunah mi kutsung le salah kan cang kum khua ding a si. Na zum lo len tu’i hi ca na siar ih sin kum 20 khi rak zoh hnih law ziang maw kan bang ding!!!.
3. Chin: Ka cahram hmaisa pawlah ka rak ṭial zo vekin, hi Chin ti mi lawng hi kan miphun damnak si (medicine) um sun a si. Malte ka vawn aukio ta duak ke aw, thinheng lo ten- Kan nih miphun hi mai thu duh le mi lungruh kan si. Lungrualnak lamah lungruh duh lo in maithu duh lamah kan lung a ruh. Thu ṭha kan hmuh mi le theihmi kha tuah le thlun mai hnakin kan mai community le sungkaw thu suak a si lo ah cun thlun le zawm kan tum ṭheu lo. Hi mi hi kan mi bang lonak le kan hnufum ringring nak a si. Chin ti mi khal hi tu’i ni ah kan chin state ah tâ bulih a nei tu kan um hrih lo. Chin ti mi sungah kan funkhawm aw aw ti men a si. Cumi cu a dik ih rel tam khal a ṭul in ka thei lo. Falam Chin, Hakha Chin ti vekin kan bun aw zel zel men.. nan kan nih cu “ Chin miphun ” kan si ti ih a ti aw fukfi tu cu kan mah sungah hman malte lawng kan um. Asilen, Chin ti ih kan kawhawk fukfi cu a ṭulnak a um maw si , pawlhcawk ruri men teh hi a ṭha ko lo maw?, Ram lengah Chin kan ti aw ding ih ramsung le kan mah le mah ah cun “Lai” lolen “Falam” kan ti awk men ding ti teh hi a ṭha maw?. Nan ruahdan in rak sim ve uh law. Kei cun a ṭha lo “ Chin” ti lawng in kan ti awk fukfi a ṭul ka ti duh. Ziangruangah tilen, kan pawlhcawk aw rere asilen ziang tik hmanah kan ding suak dah lo ding. Kan identity ah kan buai kum khua ding. Thuphan per bangin kan sinak mi ih in suh leveten , “ ih..ah.. chin.. sungah hin miphun tampi kan um …” ti ih hel kual awk ciacom a ṭul hleiah kan pumkhatawknak in siatsuah a si. Chin ti mi thu thawi pehparaw in “ Mizoram ih sin kan zirding thuthup” timi le “ kan miphun duhdawttu kan um lai maw?” ti mi ah ka rak ngan tam tuk zo ruangah a siar zo hrangah cun nin um tla a si thei ih ka nawlh tam lo mai ding. Ka rel uar duh mi cu a tak ih kan hman suah a thupitzia le pawimawh zia sawmawk le fawrhfial awk a si.
No comments:
Post a Comment